Dinler tarihi ünite 5

                                         Dinler tarihi ünite 5

                  Geleneksel Türk dini

Soru1  Türkler islam dininin kabulünden önce hangi dinlere inanmışlardı ?

Cevap1 Budizm, Hinduizm, Maniheizm, Mecusilik, Musevilik ve hıristiyanlık gibi dinleri kabul ettikleri olmuştur. Ancak bu dinleri kabul toplu şekilde olmayıp bazı boyların her hangi birdini kabul etmele eri biçimindedir. Türkiyede, Türklerin geleneksel dinleri için tarihçiler tarafından genel kabul gören isim geleneksel Türk Dini’dir. Bu isimlendirme ü.günay h.güngöre aittir

Soru2 eski Türk’lerin Gök Tanrı ile ilgili inançları hakkında bilgi veriniz.

Cevap2 geleneksel Türk Din’inde göksel yüce varlık inancı vardır. onun en yaygın ve belirgin ismi “gök tengridir”. Türkiye Tükçe’sinde kullanılan tanrı kelimesi “tengri” kelimesinin dönüşmüş halidir. Tengri gök anlamındadır. Gök Tanrı inancında yaratıcı Tanrı fikrinin yer aldığı bunun yanında tanrıya eş ve çocuklar isnad edildiğini kabul edenlerde vardır.

Altaylarda gök-yer–yer altı evren algısında göksel yüce varlık ulu tanrı Ülgen şeklinde kendisini göstermektedir.Ülgenin oğulları vardır ve Altayboylarından herbiri bu oğullardar birini kendilerinin koruyucu ruhları olduğunu kabul ederler. Altay Türklerine Ülgen altın kaplı bir sarayda , altın bir taht üzerinde oturmaktadır. O, evreni, göğü, güneşi, ayı, yeri, dağları, ovaları, ormanları, ateşi yaratan ve idare edendir. Kaderi belirleyendir .O iyilik tanrısıdır, ondan kötülük çıkmaz / Yer altı ruhları için ise kötülüğü temsil eden Erlik kan bulunmaktadır Erlik kan’a da ,oğullar ve kızlar atf edilmişdir. Bunları yine kötü ruhlar şeklinde telakki ederler. Benzer bir algı Lebed türklerin de de yer almaktadır Altay ve lebet Türklerinde düalist algı mevcuttu

Eski Türklerde Gök Tanrı aşkın, kurdetli yüce tanrıdır bunu kitabelerdeki semavi, yüce ve güçlü şeklindeki vasıflandırmalardan anlamak mümkündür. Ancak ebedi geç bir dönemde , Moğollar çağında Bengü kelimesi ile rastlanır . Bu ahiret dolayısıyla son fikrini sonradan gelişmesiyle ilişkili olmalıdır.

Gök Tanrı’nın yaratıcı, herseye gücü yeten, ezeli ve edebi, hakanlara kut ve güç verip tahta çıkaran ve indiren, kozmik düzeni ve toplumsal organizasyonu sağlayan, kaderi belirleyendir. Bu özellikleriyle evren ve insan hayatına dokunan canlı bir tanrıdır. Bununla birlikte Gök Tanrı’nın tapınağı mevcut değildir.

Türklerde Tanrı inancıyla ilişkili olarak Umay’dan da bahsetmek yerinde olur. Göktürk kitabelerinde zikri geçen Umay’ı Gök Tengri’nin dişil müadili olarak düşünenler olmuştur. Ancak, zikri geçen kitabelerde, Kültigin ve Tonyukuk yazıtlarında kağan’ın Gök’e, eşi ise Umay’a nisbet edilmektedir.

Ayrıca Türkler’in Tanrı’yı ifade etmek için idi, iz, ugan, çolab, bayat, ve benzeri terimleride zamanla kullandıklarını belirtmek gerekir. Ancak bunlar daha çok farklı dil ve dinlerin etkisiyle oluşmuştur.

Soru3: Eski Türklerin evren algısı nasıldır ?

Cevap3: Eski Türklerde gök ve yer şeklinde iki katmanlı bir evren algısı mevcuttu. Tabiatla ilgili inanç ve uygulamalarında da kendisini gösterir bu evren algısı. Orhun Kitabelerindeki “mavi gök” ile “yağız yer” ifadeleri bu iki katmanlı evren algısını ortaya koyar. Ancak burada evrenin ikiliğinden ziyade birliği ve birlikteliği algılanmaktadır.

Soru4: Eski Türklerin tabiat ve tabiat varlıklarına dair inançlarıyla ilgili bilgiler nelerdir ?

Cevap4: Eski Türklerin tabiat ve tabiat varlıklarına dair inançlarının önemli bir boyutu ruh inancı ile ilgilidir. Eski Türklerdeki Gök Tanrı inancında ruh inancının ilgisi açıktır.

Gök Tanrı ve tabiat ruhlarina dair inançların birbiri ile ilişkisin e yer-su inancı ve kültünde daha açık şekilde görmek mümkündür. Dağ kültünün doğrudan Gök Tanrı ile ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Adeta dağ Gök Tanrı’ya adanmış tapınak, ormandaki kayın ağcı veya mağara mezbah anlamını taşımaktadırlar.

Ayrıca, eski Türklerde tabiattaki her bir varlığın sahibi bir ruh vardır. Bunlar hiyerarşik olarak vazife yaparlardı. Bütün nehirlerin, denizlerin, göllerin, dağların, tepelerin, içinde veya yaşayanların koruyucu ruhları vardır.

Soru5: Geleneksel Türk dinindeki temel inanç nedir ?

Cevap5:Geleneksel Türk dinindeki temel inanç Göksel yüce varlık inancı denebilir. Görünen alemin en yüce varlığı gök, tek tanrı fikrini anlatırken göğün tabiat varlıklarına dair inançları da kendisinde barındırmaktadır

Güneş, Ay ve yıldızlara ilişkin inançlar merkezi bir noktada durmazlar. Bununla birlikte onlara kutsallık atfedildiğine dair bilgiler vardır Hunların ay’a ve güneşe saygılı bir duruşla yücelttiklerine dair bilgiler vardır

Türkler yıldızlar ve gezegenlere dair inançlara yer vermişlerdir ay ve güneşten sonra en fazla dini anlam ve önem yıldız Venüs (zühre, çoban , çolpan , sabah yıldızı ) olmuştur

Soru6: eski Türklerdeki “yersu “ inancı nedir ?

Cevap6: eski Türklerdeki “yersu “ inancı yeryüzünün kutsal olarak algılanmasıdır. Yersu ifadesi Göktürk ve Uygurlarda bulunmakla beraber bütün Türk topluluklarında tabiat kuvvetlerine dair inançlar yer almaktadır yersu kültünün en belirgin örneği dağ kültüdür. Öte yandan tabiata dair inançlardan daha kültü Gök tanrı inancıyla ilişkisi en yakın olanıdır. Eski Türk aklı dağları tanrı ile insanın ilişki kurma alanlarının başında kabul etmiştir. Bunun için dağları kutsal ve tapınak olarak  telakki etmişlerdir. Dağ kültüyle paralel ve iç içe olan başka bir yersu kültü ise orman ve ağaç kültüdür.  Ötüken’in ormanla kaplı bir dağ olduğu, ötüken yış (ötüken ormanı) ‘ın kutsal olduğu bilinmektedir.

Türkler arasında ne ateş ne su ne de toprağa dair inançlar bu tabiat varlıklarını tapınma biçiminde değildir fakat tabiat varlıklarına genel bir kutsallık atfetmekle beraber olay, yer ve duruma göre görünür hale gelmektedir. Bu kutsallaştırma genelde ateş, su, ırmak, toprak , kay gibi tabiat varlıklarının bir izisi yani sahibi veya ruhu olduğu kabul edilmektedir . Bu tür varlıklar ıduk, yani kutsal olarak telakki edilmektedir.

Soru7:  Eski Türklerdeki “ot izi“ anlayışı nedir ?

Cevap7:  Ateşe kutsallık ve temizleyicilik anlamını yüklemişler ona karşı saygı beslemişlerdir. Altaylar ve Yakutlar ateşteki bu kutsal ve temizleyici güce “ot izi” ateş sahibi veya ateş ruhu ismini vermişlerdir. Yakutların ava çıkmadan önce ateşin üzerinden atlama veya tütsüleme yoluyla elbiselerini ve silahlarını arındırma uygulamasını gerçekleştirirlerdi . Göktürklerde veya Moğollarda ateş kültüne dair örnekler mevcuttur.

Baş kurtar ve kazaklar arsında hastaları kötü ruhlardan temizleme amaçlı alaslama uygulaması devam etmektedir. Ateşle ilgili sihir ve büyü amaçlı yorumlarda yer almaktadır ateşle ilgili inançlar bağlamında değerlendirilecek bir hususda ocak kültüdür. Ateş yanan ev, ocak tüten ev, aş pişen ev anlamına gelmektedir. Bu da toplumsal birliktelikte ve atalar kültü ile ilişkilidir. Bunun hayata yansıması aileye, ocağa, ateşe, atalara ve benzeri hususlara saygı ve hürmet biçimindedir.

Eski Türklerin dini inançlarına ilave olarak su kültüyle ilgili olarak Göktürkler ve Uygurlarda Tamir nehrinin kaynağına kutsallık atfedilmesi örnek verilebilir . Toprak, taş ve kaya kültüne dair inançları bütün olarak yersu inancındaki yer kelimesi ile açıklamak mümkündür.

Soru8: Eski Türklerdeki Atalar kültü nedir?

Cevap8: Eski Türklerde atalar kültü ölmüş belli ataları yüceltme ve onlar adına mezarlarına kurbanlar takdim etmedir. Atalar kültünde, bireysel/ailevi atalar yanında topluma mal (a şapkalı) olmuş, atalar ve onlara saygı gelişmiştir. Bununla birlikte ölmüş herkesin kültünü oluşturmamışlardır. Bu nedenle ölüler kültü ile atalar kültü birbirinden farklıdır. Atalar kültünde dikkat çeken hususlardan biride babaerkil toplumlarda daha uygundur. Bu nedenle tazimde ve ziyarette bulunulan ata mezarları daha çok erkek atalarınki olmuştur

Soru9:  Türklerde atalar kültüne en eki örnekler nelerdir?

Cevap9: Hunların her yıl mayıs ayı ortalarında atalarına kurban taktim ettiklerini yine Gök Türk ve uygurların aynı mevsimde kutsal dağ üzerine çıkıp tanrıya ve atalara kurban kestikleri bilinmektedir. Ayrıca ataların mezarlarına kıymetli eşyalarınında gömüldüğü bilinmektedir.

Soru10: Türklerdeki Ongon veya Töz inancı nedir ?

Cevap10: Moğollar ve Türklerce isimlendirilen bu suretler genelde tavşan, ayı, kartal, sincap gibi hayvan suretlerinde algılanmaları ve bu hayvanların karşılığı olan isimlerle isimlendirilmiş olmalarıdır. Bu durum, ruh inancı ile ilişkili olup onun uçucu bir şey olduğunu algılama söz konusudur. Mesela Yakutlara göre çocuğun ruhu bir kuş biçiminde gökten inerek anne karnına girer. Hayvan suretinde töz algısına Altayların genelde kuş ve çoğunlukla kartalı sembol olarak kullandıklarına örnek verebiliriz. Oğuzların bir kuşun (şahin, kartal, tavşancıl, sungur, üçkuş ve çakır kuşu) dört boyu sembolize eden ongon olduğunu kabul etmeleri koruyucu ruh inancı ile ilişkilendirilebilir.

Soru11: Türklerde ölüm ve ölüm sonrasına ilişkin inançlar nasıldır ?

Cevap11: Türklerdeki kıyamet tasavvuru geç dönemde, düalist algını gelişmesine paralel olarak bilgi düzeyine çıkmıştır. Bu konuda Altaylar’ın üç katmanlı evren algısı ışık – karanlık / ak – kara veya gök – yeraltı şeklindeki düalist algı kıyamete ilişkin bir değişimi de ortaya koyar

Soru12: Eski Türklerden Altaylar’ın kıyamet ile ilgili ilişkileri nasıldır ?

Cevap12:Altaylar kıyamete “kalkanç , çak “ derledi. Onlara göre kıyamette önce yer altı / cehennem tanrısı Erlik yeryüzüne yaklaşacak, bu arada iyilik tanrısı Ülgen unutulacak, böylece iyi ve kötü tanrılar savaşacak fakat sonunda Ülgen tek başına kalacak ve haşri başlatacaklardır. Bu kıyamet algısını sonradan geliştiği anlaşılmaktadır. Bunun gibi kıyamete “uluğ gün” denmesi de geç dönemlere aittir.

Soru13: Eski Türkler ölen kişi için ne tür yas tutarlardı ?

Cevap13: Eski Türk dininde, ölen kişi için duyulan acı çeşitli şekillerde ve bazı merasimlerle ifade edilirdi. Mesela Hunlar, adetleri üzerine saçlarını keserlerdi, Kahram için daha çok yüzlerini yaralayarak kan akıtırlardı. Ölünün çadırı etrafında dolanarak, kapısının karşısına gelince yüzleri kanatma biçiminde yas uygulamaları vardı. Yine Göktürk Kitabelerinde kağanların ölümü münasebetiyle komşu kabilelerden gelenler arasında özel yascıların bulunduğu görülmektedir. Çin kaynaklarının verdiği bilgilere göre Moğolistan’ın kuzeyinde oturan Hunlar, I. Yüzyılda kabile reislerini sırmalı elbiseler içinde gömerlerdi. Göktürklerdeki “balbal” yani hakan gibi ileri gelen kişileri mezarlarına öldürdüğü düşmanları temsilen yerleştiren taş heykeller ise ruhsal alemde ölene hizmetkar olduklarını anlatmaktadır.

Soru14: Eski Türkler’in ölü gömme ve cenaze merasimleri nasıl olmuştur?

Cevap14: Türklerde yoğ töreni ve yoğ aşından bahsetmek mümkündür, cenaze töreni ile ilgili yoğ aşı geleneği Altay ve Yeniseyli türklerde ; Sakalr, Kırgızlar, Kazakla, Göktürkler yani kadim dönemden günümüze bütün Türklerde mevcut olmuştur.  Arkeolojik kazılardan elde edilen bilgilere göre ve bilinen ölü gömme adetlerindeki uygulamalarda, özellikle ölüyle birlikte gömülen kişiler insanları temsil eden heykeller, eşyalar ahirete dair inançların varlığına delil olarak görülmektedi.

Soru15: Eski Türklerin kurban kültü ve diğer uygulamaları ile ilgili neler söylenebilir?

Cevap15: Eski Türklerde, Gök Tengri olsun yer altı dünyasının ruhları olsun ata ruhları olsun yani görünmeyen alemin bütün ruhları ve ruhsal / tanrısal varlıklarına ilişkin temel kült ve uygulama biçimi kurban kültüdür. Hatta Türklerin tek ibadet biçimi olduğunu söylemek mümkündür. Türklerde sistemli, günlük ve kişisel İbadetlerden ve tapınaklardan bahsetmek mümkün gözükmemektedir. Ancak, bu Türklerin Gök Tengri başta olmak üzere dualarıyla dileklerde, şükranlarda bulunmadıkları anlamına gelmez. Türklerdeki en belirgin ibadet doğaya, doğa varlıklarına karşı saygılı davranış olarak kendini gösterir. Ayrıca Türklerin yoğ törenlerinde, cenaze merasimlerinde kurban kültü birincil rol oynamaktadır.

Soru16: Türklerde kaç türlü kurban geleneği vardır ?

Cevap16: Türklerde 2 türlü kurban etme vardır.

1-Canlı hayvanı kurban etme “tayılgan” ismini verdikleri uygulama Bunlar içinde en makbul olanı at idi. Ayrıca sığır ve davar cinsinin erkek olanları ikinci derecede makbul olanıdır.

2-Kansız kurban “saçılgan” ismini verdikleri uygulama bunlar ise kımız, süt, şarap, darı, buğday, pirinç gibi gıda maddeleridir.

Soru17: Eski Türklerdeki şaman geleneği nasıldır?

Cevap17: Eski Türklerdeki şamanlar dini ayin ve kurban merasimlerini yöneten ruhlarla insanlar arasında aracılık yapan kişilerdir. Şamanlar ruhlarla iletişim kurma uzmanıdırlar. Bu iletişimde at ruhlarından aldıkları kuvvet ve ilham ile ruhlar hakkında bilgi ve tecrübe sahibidirler.

Şamanların ayinlerinde kurban kültünün önemli bir yeri vardır. Şamanlar bu kurbanları 7, 9 veya 16 kat göğe uçarlar, yeraltının katlarına yine bu kurbanların araç olarak kullanılmasıyla inerler

Şamanların genelde Gök Tanrı, bunun yanında 2. Derecede veya ona rakip olarak gözüken kutsal ruhlar, kötü ruhların sebep oldukları hastalıklar ve ölüm öteki alemde ruhun geleceği, sosyal hayatın çeşitli sıkıntı ve problemler gibi hususlarda rol aldıkları görülmektedir

Şamanların gelecekten haber verdiklerine de inanılır. Altaylara göre şamanlık aileden irsen geçer. Çoğunlukla çocukluk çağında sar’a nöbetleriyle birlikte gelen bir hastalın olarak kabul edilir. Şaman olmak için belirli bir eğitim görmek yeterli ve gerekli değildir. Doğal, zorunlu ve kaçınılmaz bir şekilde kişiye sirayet eder. Şamanlığın başlangıcına dair Radlof nöbetlerinin beklenmedik bir zamanda geldiğini söyler.

     Değerlendirme soruları

1)Geleneksel Türk dininde Tanrı inancı ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yalnlıştır?

A)Yüce Tanrı inancı vardır                                   B)Göksel yüce varlık inancı vardır

C)Gök Tengri ismiyle bilinen bir tanrıdı            

D)eşi ve çocukları olan bir panteonda Baba Tanrı inancı vardır

E) Tek Tanrı inancı vardır.

2) Gelenkesel Türk dininde tapınağın ismi nedir?

A) Vihara                                                          B)Tapınak yoktur

C)Dağ tapınağı                                                 D)Kilise

E)Mağra tapınak

3)Tabiatla ilgili inançlardan hangisi Gelenkesel Türk Dininde bulunmaktadır?

A)Güneş tanrıçası Ama terasun’dur                             B)Türkler güneşe ve aya dönüp ibadet ederlerdi

C)Dağ tanrısı kurttur.                                                      D)Ağaçlara saygı olup onun adına kurban kesilir

E) Gök Tengri yüce tanrıdır               

4)Geleneksel Türk Dininde cansız kurbana ne isim verilirdi?

A)Saçılgan                                   B)Tayılgan

C)Atılgan                                      D)Kut

E)Yuğ

5)Eski Türk Yazıtlarında yeryüzüne  dair inançlara ne isim verilir?

A)Toprak ana inancı                                B)Kutsal dağ inancı

C)Yer-su inancı                                          D)Ongon inancı

E)Tabiat inancı

CEVAP ANAHTARI

1-d/2-b/3-e/4-a/5-c/