ÜNITE 6 ABBASILER-II - ( SAMERRA, BÜVEYHIILER VE SELÇUKLULAR DÖNEMLERI)

 ÜNITE 6                                                                                                          ABBASILER-II - ( SAMERRA, BÜVEYHIILER VE SELÇUKLULAR DÖNEMLERI) 

24 Mart 2013 Pazar

10:56

İÇİNDEKİLER

1. Türk  Askeri Bürokrasisinin Etkisi Altındaki   Halifeler                                           

1.1. Mütevekkil 1.2.Muntasır 1.3. Müstein 1.4.Mu’tezz 1.5.Mühtedi 1.6.Mu’temid

1.7. Mu’tezid 1.8. Müktefi 1.9. Muktedir 1.10. Kahir   2.Büveyhiler Devri Halifeleri  

3. Selçuklular Devrindeki Bazı Halifeler    3.1.Nasır Li Dinillah     3.2.Mustansır    3.3.Muta’sım ve Abbasi Halifeli ği’nin Sonu

ABBASİLER -II-

TÜRK ASKERİ BÜROKRASİSİNİN ETKİSİ ALTINDAKİ HAİFELER

1)MÜTEVEKKİL(847-861)

*cafer el mütevekkil 822 yılında Türk asıllı bir cariyeden dünyaya geldi..

*kardeşi el-vasıl yerine veliaht tayin etmeden vefat edince Abbasî tarihinde ilk defa devlet erkanı yeni halifeyi seçmek için toplandı.

*Türk kumandanların destekleriyle Cafer. Mütevekkil Alellah lakabıyla halife ilan edildi.

*ilk olarak,eskiden halifeyi kendisine karşı kışkırtan vezir ibnü'z Zeyyat'ı azletti.

*yolsuzlukla suçlanan devlet görevlilerinin işlerine son verdi.

*850 yılında Türk asıllı ebul hasan ibn hakan ı vezir tayin etti.

*halife Me'mun dan beri gelen siyasi,dini ve fikri  politikalarda değişikliğe gitti.

*halkı memnun eden bir politika takip etti.

*Mutezili siyasete karşı çıkarak,gündemdeki HALKUL KUR'AN ile ilgili tartışmaları yasakladı  ve mihne dönemini ortadan kaldırdı.

MİHNE: Mutezili görüşü benimsemeyenler üzerine uygulanan baskı dönemi demektir.

*mihne sebebiyle tutuklu bulunanları serbest bıraktı.

*Sünniliğin yaygınlaşması için çalışmalar yaptı.

*mihne döneminde muhalefetin adeta öncülüğünü yapmış olan AHMED B. HANBEL'e yakınlık gösterdi,hanefi alimlerini önemli yerlere getirdi.

*Türk kumandanlardan rahatsızlık duyduğu için inak et-Türki yi hac dönüşü Bağdatta öldürttü(849).

*aynı yıl üç oğlu Muntasır,Mu'tez,Müeyyed'i veliaht tayin etti.

*diğer abbasi halifeleri  gibi  Ali evladına karşı şiddet politikası izledi,Fedek arazisini Ali evladından alıp kendi yakınlarına verdi,Ali evladına yakınlığı ile bilinen İbnü-s Sikkit'i işkenceyle öldürttü.

*bu hilafet dönemi barış  içinde geçmekle beraber zaman zaman sınır eyaletlerinde ayaklanmalar meydana geldi. En önemli ayaklanma 852 de İrmiyede ermeni beylerinin vali ve beraberlerindekileri öldürmesiyle başlamış.Boğa el-Kebir in komutasında büyük bir orduyla 4 yıl içinde bu karışıklıklar tamamen bastırılmıştır.

*bizansa karşı seferler düzenlendi.

*Türk kumandanların nüfuzunu kırmakiçin,başşehrini Semerradan , Arapların yoğun olduğu Dımaşk'a nakletti.buranın iklimine ayak uyduramadı ve ordunun baskısı ile tekrar Semerraya taşındı.

*büyük oğlu müntasıra veliaht tayininde ilk sırayı verdiği halde .daha sonra müntasırla olan görüş ayrılığından dolayı sırayı ikinci oğlu Muteze verdi.veliahtlıktan ayrılmak istemeyen müntasır  Türk kumandanlarıyla işbirlği yaparak  mütevekkiili öldürttü.ve yerine kendisi geçti.

Mütevekkil in katli İslam tarihinde bir halifeye karşı  muhafız birlikleri tarafından işlenen ilk cinayettir. Onun katliyle halifelerin siyasi nüfuzları yanında manevi nüfuzları da zayıflamaya ba şladı. Bu olay bir asırdan fazla bir süredir iktidarda bulunan güçlü Abbasi Devleti’nde gerilemenin başlangıcını teşkil etmi ştir.  

2.MÜNTASIR -BİLLAH(861-862)

*halife mütevekkilin en büyük oğludur.

*babasının kendi veliahtlık sırasını kardeşi muteze vermesinden dolayı rahatsızlık duyup,babasına karşı suikast düzenletip halife olmuştur.

*hilafetine karşı başlatılan ayaklanmaları kısa sürede bastırdı.

*Türk kumandanlarından Vasif b. Süvar'i  Bizans topraklarına gazaya göndermeye karar verdi ve 12.000 kişilik bir orduyu emrine vererek Sugur ve Avasımda 4 yıl kalarak akımlarını sürdürmesini söyledi.böylece hem bizans sınırlarına karşı tedbir almış oldu hemde vezirleriyle kumandanlar arasındaki olası bir çatışmayı önlemiş oldu.

*Türk kumandanları ve Ahmet b. Hasib in baskılarıyla iki kardeşini veliahtlıktan azletti. Bunun üzerine çıkan isyanlar  Sıma et-Türki kumandasındaki birlik tarafından bastırıldı.

*halife müntasır ,6 ay halifelik yaptıktan sonra vefat etti.

*Devlet erkanı ve Türk kumandanlarından Bo ğa es Sa ğir, Bo ğa el- Kabir ve Otamı ş’ın deste ği ile Halife Mu’tasım Billah’ın torunu Müstain Billah’ı hilafet makamına geçirdiler.   

 3. MÜSTAİN BİLLAH (862-866)

*Türk komutanların desteğiyle halife seçildi.

*bazı gruplar mu'tez lehine eylemler yaptılar.babullameyi yağmaladılar.

*böylece öteden beri Türk askerlerini iktidarı ellerinde tutmalarından rahatsız olan Bağdat halkı ilk defa Türklere karşı başlatılan bir eylemin içerisinde yer almı ş oluyordu. Boğa el Kebir olaya müdahale ederek birçok kişinin ölümüne sebep olan karı şıklıklara son verdi.

*vezir  ahmed b. Hasib ile Türklerin  arası açılınca, Otamış vezir olarak tayin edildi.

*Türk askerlerinin nüfusunun kırılmasını isteyen Bağdat halkı, Abbasi kuvvetlerinin Bizans karşısında yenilmesini bahane ederek halifeye karşı isyan ettiler. Bu eylemler Boğa es-sağir ve Vasif e bağlı kuvvetler tarafından bastırıldı.

*boğa es-sağir ve vasife bağlı türkler mali ve siyasi durumların kötüleştiğini iddia ederek vezir otamışa karşı ayaklandılar. Halife olup bitenler kar şısında bir tepki gösteremedi. Otamı ş’ın yerine Ahmet b. Salih b. Şirzad’ı vezir tayin etti ve nüfuzlu kumandanlardan Ba ğir et-Türkî’yi ba şkomutanlı ğa getirmek istedi. Ancak bu durum Bo ğa es-Sa ğir ve Vasif’i endi şelendirdi. Bo ğa es-Sa ğir ile Vasif’in kendisine kar şı bir eylem gerçekle ştirece ğini haber alan Ba ğir, adamları ile görü şerek halifenin ve bu iki Türk kumandanın katledilmesini kararla ştırdı. Bunu duyan Halife Müstain, Bo ğa es-Sa ğir ve Vasif ile anla şarak Ba ğir’i hapsetti. Bu sırada Ba ğir’in askerleri ve mevali ayaklandı. Tehlikenin giderek büyümesi üzerine Ba ğir hapiste öldürüldü. Fakat bu durum karı şıklıkları daha da artırdı.

*boğa es-sağir ve vasif isyanları bastrmaya çalıştılar ama başarılı olamadılar.

*halife boğa es-sağir ve vasif ile birlikte Semerrayı terk edip Bağdat'a yerleştiler.bazıı kumandan ve devlet erkanıda Bağdata yerleşti.bu durumdan rahatsız olan Türk askerleri, Ferganalılar ve di ğer mevali Müstain Billah’a elçi gönderip hataları itiraf ettiler ve geri dönmesini istediler. Fakat halife onların tekliflerini kabul etmedi. Bunun üzerine Türk askerleri siyasi otoritelerinin sarsılmasından endi şe edip Müstein Billah’ın yerine Mutez Billah’ı halife ilan ettiler. Böylece bir anda biri Ba ğdat’ta, di ğeri Samerra’da olmak üzere iki Abbasi halifesi ortaya çıkmı ş oldu. Mu’tez Billâh bu ikili ğe son vermek amacıyla Ba ğdat valisi Muhammed b. Abdullah b. Tahir’e haber göndererek onu kendi safına ça ğırdıysa da teklifi kabul görmedi. Ancak Bo ğa el Kebir’in Humus’ta bulunan o ğlu Musa, Mu’tez Billâh tarafına geçince dengeler de ğişti. Bu geli şmeden cesaret alan Mu’tez Billâh karde şi Ebu Ahmed’i Ba ğdat’a gönderdi ve Ba ğdat muhasara edildi. Muhasaradan dolayı peri şan olan halk validen Mu’tez Billah’ın safına katılmasını ve halife Müstain Billah’tan halifelikten çekilmesini istedi. Bu görü şmeler neticesinde Müstain Billâh halifelikten çekildi ve Mu’tez’e biat etti.

4.MU'TEZ BİLLAH(866-869)

*Halife mutevekkilin oğludur.

*bir önceki halife müstainin Semerrayı  terkedip Bağdata yerleşmesi üzerine Türk komutanların desteğiyle Semerrada halife ilan edilmiştir.

*mu'tez halifeliğini Türkler yardımyla ele  geçirmiş olmasına rağmen Türk komutanlarını tasfiye etmiş ve boğa es-sağiri öldürtüştür.bir süre sonra Türk askerleri Me ğaribe ile de anla şarak isyan etmi şler ve ele geçirdikleri Mu’tez’e i şkence yaparak onu halifelikten çekilmek zorunda bırakmı şlardır. Hapsedilen Mu’tez kısa bir süre sonra hapiste öldü. Yerine Vasık Billah’ın o ğlu Mühtedi Billah halife ilan edildi.

* Mu’tez zamanında Hariciler de etkinliklerini artırdılar.

* Mu’tez devri Abbasi tarihinde Türklerin etkilerini en fazla hissettirdikleri, aynı zamanda kar şıtlarının yava ş yava ş toparlanmaya ba şladı ğı bir dönem olarak dikkat çekmektedir.     

5.MÜHTEDİ-BİLLAH(869-870)

*muhtedi billahin halife ilan edilişi halk ve askerler arasında tepkiyle karşılandı.

* Taberistan’da isyan eden Ali evladından Hasan b. Zeyd bozguna u ğratıldı. Bu dönemde Rey valisi Musa b. Bo ğa Ali evladıyla mücadeleyle görevlendirildi. Aynı yıl Müsavir b. Abdülhamit e ş-Şari el-Harici kalabalık bir taraftar kitlesiyle isyan edip Musul’a girdi. Vali Abdullah b. Süleyman direnemeyip kaçmak zorunda kaldı. Hasan b. Eyyüp el Adevi kumandasında gönderilen Abbasi ordusu asiler kar şısında tutunamadı. Müsavir, ba şkent Samerra’yı tehdit eder vaziyete geldi.

*aynı yıl Ali evladından olduğu iddia edilen Ali b. Muhammed doğu Afrika sahillerinden getirilen zencilerin desteğini sağlayıp Abbasilere karşı isyan etti. Basra yı yıktı ve birçok kişi yi esir aldı.

*halife devleti düştüğü bu durumdan kurtarmak istedi ama hilafet makamına gelmesinde önemli rol oynayan salih b.vasif et Türki  ve Bayık Beyin nüfüzünu kurmakta zorlandı. Bunun üzerine o sırada İran'da bulunan Bo ğa’ya mektup yazarak kendisini Samerra’ya davet etti. Bo ğa ile i şbirli ği yapan halife, Salih b. Vasif’i ortadan kaldırdı. Halife bu olayın ardından Musa ve Bayık Bey’i de bertaraf etmek için çareler aramaya ba şladı ve onları karı şıklıkları önlemek üzere Musul’a görevlendirdi. Mühtedi Billâh, görünürde Türk askerleriyle iyi geçinmeye çalı şırken bir yandan da Mısır’ın yerli halkından te şkil edilen ücretli askerleri (Megaribe) devletin önemli mevkilerine getirmek istiyordu. Samerra’ya davet etti ği Bayık Bey’i katlettirdi. Bunun üzerine Bayık Bey’e ba ğlı birliklerle meydana gelen çatı şmalarda çok sayıda ki şi hayatını kaybetti. Devam eden karı şıklıklar üzerine Bayık Bey’e ba ğlı birlikler halifeyi istifaya zorladı. Halife buna kar şı direndiyse de i şkence edilerek öldürüldü. 

6.MU'TEMİD ALELLAH(870-892)

*mütevekkil alellahın oğludur..

*tahta çıkınca babasının veziri ubeydullah b. Yahya b.hakanı tekrar bu makama getirdi ve daha sonra devletin yönetimini kardeşi muvaffak a bırakıp vaktii av ve eğlence partilerinde geçirmeye başladı.

*halife muhtedi zamanında zencileri etrafında toplayan Ali b. Muhammed ez zenci,isyan çıkartıp Basra ya hakim olmuştur.mutemit önce kardeşi sonra musa b.boğayı onların üzerine gönderdiyse de başarılı olamadı.15 yıla yakın devleti oyalayan bu ZENC İSYANI 883 yılında bastırıldı ve Ali b. Muhammed öldürüldü.

*bu dönemdeki  diğer önemli mesele ise Abbasi sınırları içeresinde Saffarilerin bağımsızlıkları ilan etmesidir.

*mutemit döneminde Bizanslarla mücadele sürdürülmüş. Tarsus emiri Yazman bir gecede bütün bizans ordusunu imha etmiştir. Ancak bir kuşatma sırasında Yazman öldürülünce bizansa yapılan akınlar zayıflamıştır..

*Mu’temid döneminde Karmatiler de uzun süre halifeli ği me şgul etmi şlerdir . Samerra’da oturan Abbasi halifelerinin sonuncusu olan Mu’temid 892 yılında o ğlu Cafer’i veliahtlıktan azledip yerine karde şi Muvaffak’ın o ğlu Ebu Abbas’ı (Mu’tazıd-Billâh) getirdi. Bundan altı ay sonra da  öldü.

7.MUTAZID-BİLLAH (892-902)

*merkezi idarenin zayıfladığı bir dönemde halife  olmuştur ve babasının yardımcılığını yapmış olan Ubeydullah B.Süleyman B.Vehbi vezir tayin etti.

*saffarilerden amr b.leys horasan valiliğine getirildi.fakat bununla yetinmeyip maverahunnehiride istedi.halife mutazıd bu toprakları samani emiri ismail.b.ahmedden alıp ona verdi.fakat samaniler amr ı mağlup edip ondan daha güçlü olduklarını gösterdiler.bunun üzerine Mutazıd bu toprakların hepsini tekrar İsmail. b. Ahmede  verdi.

*bu yıllarda iranda hüküm süren dülefilerin isyanı bastırıldı ve dülefilerin varlığına son verildi.

*899 yılında Amid yani Diyarbakır alındı..

*Türk kumandanlarıyla birlikte iki defa kuşatılan mardin ele geçirildi.

*Merkezi idarenin duyarsızlı ğı, mahalli menfaatler ve kırsal bölgelerdeki memnuniyetsizlikler yeni bir şii ayaklanması için elveri şli zemin hazırlamı ştı. Karmatilerin güçlü lideri Ebu Said el Cennabi, birçok kimseyi etrafında toplayarak kısa zamanda Bahreyn ve çevresinde hâkimiyet kurdu.

8.MÜKTEFİ BİLLAH(902-908)

*halife mutazıd ın oğludur.

*mutazıdın vefatı sonrasında vezir kasım b.ubeydullah Rakka da bulunan vliaht müktefi Billah için Bağdatta biat yapıldı.

*rey bölgesi saffarilerin eline geçmiş.halife bölgeye 4 ay sonra asker sevkedebildi.daha sonra rey  şehri samani emiri ismail b. Ahmed tarafından ele geçirildi.

*ertesi yıl fars bölgesi halife tarafından saffarilerin eline bırakıldı.karmatilerin suriyedeki birçok şehri yağma ve tahrip etmesi üzerine  Müktefi Billah onlara ciddi şekilde mücadele etmeye karar verdi.halifenin emriyle tuğç b. Cuf,karmatiler üzerinebir ordu sevketti.ancak ordunun kumandanı öldürüldü.aynı yıl karmatiler dımaşkı muhasara ettiler.karmati lideri yahya b. Zikreveyh katledildi yerine kardeşi hüseyin getirildi.hüseyin etrafına büyük bir  kalabalık toplayıp tekrar dımaşk üzerine  yürüdü.haraç ödemeleri konusunda halk ile anlaşma yaparak humusa geçen hüseyin 'El Mehdi Emirul Müminin' lakabıyla kendi adına hutbe okuttu.ardından hama ,selemiye ve diğer şehirleri zaptederk halkı kılıçtan geçirdi.

*Müktefi Billâh, Karmati meselesini hallettikten sonra Mısır ve Suriye’de hüküm süren Toluno ğulları hanedanını ortadan kaldırdı (906).

* Müktefi döneminde, Bizansla mücadeleler devam etti. Anadolu üzerine akınlar yapıldı. Müktefi Billâh 908 yılında ölmeden önce yerine karde şi Cafer el Muktedr’i veliaht tayin etti.

9.MUKTEDİR BİLLAH (908-932)

*Muktedir Billâh döneminde Deylem ve Taberistan, Ali evladının faaliyetlerine sahne oldu. Zeydilerden Hasan el Utru ş, bölgede hükümdarlı ğını ilan edip halktan biat aldı (914)

*Bu dönemde hallacı mansur .922 de vezir hamid b. Abbasın ısrarıyla yargılanıp idam edildi.

*karmatiler basrayı istila ederek birçok kişiyi öldürdü.

*ertesi yıl hacdan dönen bir kafileyi kılıçtan geçirdi.

*925 yılında çıkan bazı ayaklanmalardan dolayı hacca gidilmedi.

*928 yılında Karkisiya ve Rakka’ya yürüyen Karmatiler 930’da Kâbe’ye baskın düzenleyip binlerce hacıyı katlettiler ve Hacerü’l-esved’i yerinden söküp Hecer’e götürdüler. Hacerü’l-esved 930 yılına kadar Karmetilerin elinde kaldı . Karmatilerin reisi Ebu Tahir El Cennabi 930’da Uman’ı ele geçirdi. 

*Bu dönemde Bizans imparatorlu ğu ile mücadele devem etti. Bizans kuvvetleri Lazkiye’yi işgal ederek çok sayıda Müslüman’ı esir aldı (918). Yine Malatya i şgal edildi. Aynı yıl irminiye’deki bazı İslam şehirleri i şgal edildi (927).

*tarsus valisi kumandasındaki abbasi kuvvetleri bizansa akınlarda bulundu.ammuriye(amoryun)yi ele geçirip Ankara'ya kadar ulaştı. Birçok ganimetle geri döndü.

*bu dönemde halifeile arası bozulan nüfuzlu kumandanlarından el-muzaffer munis bağdatı terkedip musulu ele geçirdi.

*hamdanilerin hazinesine ve topraklarına el koydu.ardından bağdat üzerine yürürdü. Halifeye ba ğlı kuvvetlerle Munis’in ordusu Şemmasiye’de kar şı kar şıya geldi. Daha sava şın ba şında halifenin birlikleri bozguna u ğradı Muktedir Billâh, Ma ğribli ve Berberi askerler tarafından öldürüldü. Yerine karde şi Kahir Billâh geçti. 

Büveyhilerin Ba ğdat’ı i şgaline kadar  halifelik yapan Muktedir Billâh sık sık vezir de ğiştirmi ştir. Onun devrinde hazinenin gelirlerinde büyük bir azalma oldu ğu görülmekle birlikte saray harcamalarının da arttı ğı kayıtlarda yer almaktadır. Sarayında 1.1000 Rum (Bizanslı) ve Sudanlı hizmetçinin oldu ğu ve onun döneminde haremin nüfuzunun arttı ğı söylenmektedir.  

Muktedir Billah, Ba ğdat’ta kendi adıyla anılan bir bimaristan (hastahane)  yaptırmı ş, Diyarbakır surlarını yeniden in şa ettirmi ş, bazı üst düzey devlet memurlarına verilen iktalar için Divanu iktai’l-vüzera’yı kurmu ş ve idil Bulgar Hanlı ğı’na içinde me şhur seyyah ibn Fadlan’ın  bulundu ğu bir heyet göndermi ştir.

10.KAHİR BİLLAH(932-934)

*kahir billah merhametsizliği ile tanınır.

*bu dönemde birçok cinayetin işlenmesine zemin hazırlamıştır. Ehl-i kitap dı şında mütalaa edilen Sâbiîler için verilen idam fetvası uygulanmamı ştır . Kâhir- Billâh  (933)’de şarap İçmeyi, teganni ile u ğra şmayı ve şarkıcı cariyelerin yüksek fiyatla alınıp satılmasını yasaklamı ş, bu i şleri meslek edinenleri Basra ve Kûfe'ye sürerek oyun ve eğlence aletlerini imha ettirmi ştir.

*Bu dönemde Abbasî Devleti, ba şta Horasan ve Fars bölgesi olmak üzere bazı eyaletlerde hâkimiyetini yitirmi ş, Büveyhîler gibi mahallî hanedanlar  ba ğımsızlıklarını kazanmı ştı. Ayrı- ca Ba ğdat'ta Şiîler ile Hanbelîler arasında zaman zaman çatı şmalar oluyordu. Kâhir Billâh sert politikalarla bunları sindirmeye çalı ştı.

EMİRÜ'L ÜMERALIK SÜRECİNDE ABBASİ HALİFELİĞİ

*Abbasîler döneminde Mütevekkil-Alellah'ın öldürülmesinden (232/847) sonra halifelerle Türk kumandanları arasındaki siyasî mücadele, halifelerin otoritesinin zayıflamasına yol açmı ş ve bundan  sonra yönetime fiilen hâkim olan askerî liderler Irak'ta kontrolü ele geçirmi şlerdir. Bu andan itibaren emîrü'l-ümerâ tabiri daha yaygın olarak kullanılmaya ba ş- landı.

*Türk asıllı kumandan Munis, Halife Muktedir-Billâh ve Kâhir-Billâh dönemlerinde kendili ğinden emîrü'l-ümerâ unvanını kullanmaya ba şladı. Daha sonra onun halefi hazinedar Tarif es-Sübkerî de aynı unvanı aldı. Halifelerle kumandanlar arasındaki nüfuz mücadelesinin kıyasıya devam etti ği bir ortamda zorla halife yapılan Râdî Billâh hilâfet makamına geçtikten iki yıl sonra (324/936) Basra ve Vâsıt’ın güçlü valisi İbn Râik'i Ba ğdat'a davet ederek ken- disine emîrü'l-ümerâ unvanını verdi ve geni ş yetkilerle donattı. Ba şkumandanlık, Dîvânü'l- harâc, Dîvânü'd-diyâ', Dîvânü'l-meâvin 'in reisli ği ve berîd te şkilâtının yönetiminin yanı sıra valilerin ve yüksek dereceli memurların hatta vezirin tayini bile onun salâhiyeti dâhilindeydi.

Devletin idarî, askerî ve malî işlerinin yönetimi konusunda halifeye danı şmadan karar alma ve uygulama yetkisine sahip olan Emîrü'l-ümerâ ibn Râik'in protokolde yeri halifeden sonra geliyordu.

*hutbelerde halifeden sonra onun adıda zikredilmeye başlandı.

*Vezirlik, hâciblik, valilik gibi bir müessese olarak ilk defa Halife Râdî-Billâh tarafından 324 (936) yılında kurulan ve ibn Râik ile ba şlayan emîrü'l-ümerâlık müessesesi, kısa bir müddet sonra devlet adamları arasında bir rekabet ve mücadele unsuru oldu. Kumandanlardan Beckem et-Türkî, iki yıl sonra ibn Râik'i görevinden uzakla ştırarak kendisini bu makama tayin ettirdi (938). Daha sonra 945 yılına kadar Tüzün bu görevde bulundu. Di ğer taraftan yine siyasî sebeplerle 942 yılında Hamdânîler'den Nâsırüddevle Hasan'a da emîrü'l-ümerâlık payesi verildi.

 *945'te davet üzerine karı şıklıklar içindeki Ba ğdat'a giren Büveyhîler'den Ahmed, Halife Müstekfı-Billâh tarafından Muizzüddevle unvanı ile emîrü'l-ümerâ tayin edildi.  Muizzüddevle de o ğlu Bahtiyâr'ı veliaht tayin etmi ş ve ona da emîrü'l-ümerâ unvanını vermi ştir. Bu unvanın sa ğladı ğı itibar Büveyhîler'in iran'da hüküm süren kollarını rahatsız etti ğinden Muizzüddevle'nin ölümü üzerine Halife Muti-Lillâh onun Rey ve Cibâl hâkimi olan karde şi Rüknüddevle'ye de emîrü'l-ümerâ unvanını vermek zorunda kaldı.

 Büveyhiler Devri  Abbasi Halifeleri

• Razi- Billah   (934-940)

•Mütteki -Lillah  (940-944)

• Müstekfi-Billah  (944-946)

• Muti-Lillah   (946-974)

• Tai’-Lillah   (974-991)

• Kadir Billah   (991-1031)

• Kaim-Biemrillah  (1031-1075) . Bunun son 20 senesi Selçuklu döneminde geçmi ştir.

*büveyhoğulları 932-1062 yılları arasında ıran ve ırakta hüküm süren deylem assıllı bir hanedandır.

*bu dönemde abbasi halifeliğin etkisi zayıfladığından,büveyoğulları bunu fısat bilerek devlet haline gelebilmeyi başarmışlardır.

*güney hazar ve irandan sonra ırak'ada göz diken ebul hüseyin ahmet b. Büveyh 945 de bağdata girdi.

*kısa sürede dönemin abbasi halifesi müstkfi billah,ahmedi emirül ümera tayin ettti.kendisine Muizzüddevle, a ğabeyleri Ali’ye imaduddevle, Hasan’a da Ruknüddevle lakaplarını verdi. .kendisi ve kardeşleri adınada para bastırıldı.

*fazla vakit geçmeden büveyhi emiri muizzüddevle halife müstekfiyi  aledip yerine  Muti-lillahı halife ilan etti.

* Büveyhilerin Ba ğdat’ı i şgali Abbasi tarihinde yeni bir devir ba şlıyordu. Artık Abbasi halifeleri, bir devlet başkanı olmaktan çıkıyor ve dini lider olarak kalıyorlardı. Bir asırdan fazla devam eden Büveyhi i şgali sırasında siyasi ve askeri faaliyetler tamamen Büveyhi emirlerinin kontrolünde götürülmü ştür.

*şii büveyhiler,sünni abbasi halifesinin başkentine girmeleri,asırlardır düşündükleri şii  hilafet/imamet tesis etmek için frsat olmuştur.fakat büveyhiler  abbasilerin halifeliğinin devam etmesine izin vermiş. Bu şekilde Şii Büveyhi hanedanı ile Sünni Abbasi hilafeti arasında bir uzla şma ve siyasi bir entegrasyon ortaya çıkmı ş görünmektedir. Böylece Abbasi-Büveyhi topraklarında islam inancının iki farklı yorumuna mensup güçler, islam tarihinde olmak üzere bir arada bulunmu ş ve devleti birlikte yürütme konusunda ittifak etmi şlerdir. Büveyhilerin Ba ğdat hakimiyeti ve Abbasi halifeleri üzerindeki nüfuzu 1055 tarihine kadar 110 yıl devam etmi ştir.

*halifelerin göreve gelmeleri tamamen büveyhilerin kontrolu altında olmuştur.

* Son Büveyhi Emirü’l-Ümerası Melikü’r- Rahim,  1055 senesinde Ba ğdad’a giren  Büyük Selçuklu Sultanı Tu ğrul Bey tarafından  tutuklanmı ştır. Böylece  Büveyhilerin bir asrı a şkın bir süre Ba ğdat ve Abbasi halifeleri üzerinde hakimiyetleri son bulmu ş oluyordu

*bu dönem abbasi halifelerinin adeta bir devlet memuru konumuna düşmesiine rağmen,halifelikte  nisbi istikrara vesile olmuş..bu tarihten itibaren abbasi dönemindekikadar sık sık halife değişikliği yapılmamış.hilafet için türlü türlü entriklara,suikastlara şahit olunmamıştır.

Selçuklular Devrindeki Bazı Abbasi Halifeleri 

• Kaim-Biemrilah  (1031-1075)

• Muktedi-Biemrillah (1075-1094)

• Müstazhir-Billah  (1094-1118)  

• Müster şid-Billah  (1118-1135)

• Ra şid-Billah   (1135-1136)

• Muktefi-Liemrillah (1136-1160)

• Müstencid-Billah  (1160-1170)

• Müstadi-Biemrillah (1170-1180)

• Nasır-Lidinillah  (1180-1225)

*abbasi iler ile selçuklular arasındaki ilk irtibat  nişaburun 1038 de ele geçirilmesiyle başladı.

*halife ,tuğrul ve cağrı beylerden yağma katil ve tahripten kaçınarak ele geçirdikleri şehirlerde imar faaliyetlerine girişmelerini istedi.tuğrul bey Müslüman memleketleri koruma konusunda halifenin hizmetinde olduklarını belirtmiştir.

*selçuklu sultanı tuğrul bey, abbasi halifesiyle diplamatik ilişki kurarak islam dünyasında itibar kazanmayı düşünürken, halife kaim-biemrillahta selçuklularla yakın siyaset geliştirip onlardan büveyhlilere karşı kendilerine yardımcı olmalarını isteyecekti

*selçuklu ve abbasi ilişkilerinin gelişmesi üzerine halife tuğrulbeye hizmetlerinden dolayı rükneddin lakabını verdi.

*15.12.1055 de Cuma günü tuğrrul bey adına utbe okundu.tuğrul bey bağdatta 13 ay kaldıktan sonra ayrıldı.

* Bunu fırsat bilen Büveyhi komutanlarından Aslan Besasiri Ba ğdat’ı i şgal etti ve halife Kaim Biemrillah’ı tutuklattı. Mısır’daki  Şii Fatımi halifeli ğinin hakimiyetini kurdu ve  Şiili ğin yerle şmesi için faaliyetlerde bulundu . Bunun üzerine Tu ğrul Bey harekete geçerek tekrar Bağdat’ı ele geçirdi ve ardından Aslan Besasiri’yi bertaraf etti, halife Kaim Biemrillah’ı hapisten kurtardı. Halife kendisini ikinci defa Şiilerin baskısından kurtaran Tu ğrul Bey’i “Do ğunun ve Batının Sultanı”(Melikü’l Me şrık ve’l Ma ğrib) ünvanıyla taltif etti. 

*tuğrul beyin ölümünden sonra sultan alparslan döneminde abbasi ile ilişkiler aynı düzeyde devam etti.

*halife kaim billah,alparslan adınada hutbe okuttu.

*1071 malazgirt zaferi sonucu halife sultana ebul feth unvannını vererek onu taltif etti.

*melikşah  saltanatı döneminde ise.islam dünyasını etkisi altına almaya çalışan batinilere karşı mücadele etti.

*selçuklu sultanları sünni islam dünyasının koruyucusu haline geldi

*sünniliği geliştirmek ve batiniliği ortadan kaldırmak için birçok yere medreseler yapıldı.

*Büyük Selçuklu devletinin parçalanmasından sonra  bölgede güçlenen Irak Selçukluları döneminde de Abbasi halifeleri ile olan ili şkiler aynı şekilde devam etmi ştir. Son Irak Selçuklu hükümdarı III. Tu ğrul, Harezm şah ve Teki ş ile giri şti ği mücadelede hayatını kaybetti (1194). Bundan sonra   Abbasiler, Harezm şahlar ile kar şı kar şıya geldi. iş te bu dönemde (1180) hilafet makamında bulunan Nasır Li dinillah, geli şen hadiselerden de faydalanarak Abbasi hilafetine yeniden dünyevi gücünü kazandırmak için harekete geçti.

NASIR-LİDİNİLLAH(1180-1225)

*halife nasr bu iki türk hanedan,harzemşahlar ve ırak selçukluları arasında rekabeti körükleyerek selçuklulardan kurtulmak isteyerek planlar kurdu ama harzemşahlar karşsında tutunamadı.ve ırak-ı acem elden çıktı.

*halife nasırın abbasi devletini yeniden eski gücüne kazandırma girişimleri sonuç vermedi. Çünkü artık bölgede dengeler değişmi ş, do ğuda Mo ğollar ve Harezm şahlar güçlenmeye ba şlamı ştı. Üstelik halifelik co ğrafyasının üzerine birçok ba ğımsız devlet kurulmu ş ve güçlenmi şti.     .

*Nasır-Lidinillah önce Büveyhilerin, sonra Selçukluların hâkimiyeti kar şısında dünyevi gücünü büyük ölçüde kaybetmi ş olan Abbasi hilafetinin hâkimiyetini yeniden tesis etmeye çalı ştı. 1187’de hilafet merkezi Ba ğdat’taki eski Selçuklu sarayını yabancı bir idarenin vesayetinin sembolü oldu ğu gerekçesiyle yıktırdı .

* Akka 1189-1191 yıllarında Haçlıların muhasarası altındayken şehri savunan Selahaddin-i Eyyübi’nin yardımına gitmek yerine sınırlarını kuzeye do ğru geni şletti ve Selahaddin’in do ğum yeri olan Tikrit’i ele geçirdi. 

 *Fırat kıyısındaki yerle şim merkezlerini hâkimiyeti altına aldı. Halifenin Selahaddin’e kar şı bu olumsuz tavrının sebebi muhtemelen 1187’de Kudüs’ü Haçlılar’dan geri almasından sonra Selahaddin’in kendi topraklarına da saldıraca ğı endi şesiydi. En çekindi ği rakibi Irak Selçuklu Sultanı II. Tu ğrul’un, müttefiki Harezmşah Alâeddin Teki ş’le yaptı ğı sava şta öldürülmesiyle birlikte Irak Selçuklularının tarihe karı şması (1194) halifeyi rahatlattı.

*selçuklulara karşı işbirliği yapan nasır ile harzemşah alaaddin tekiş,selçukluların mirası konusunda anlaşmazlığa düştüler.halife hakimiyet sahasını genişletmeye başladı.selçukluların bütün mirasına sahip olmak isteyen harzemşah ertesi yıl halifenin zapt ettiği yerleri geri aldı. Sadece huzistanı nasıra baktı.taraflar arasında ki mücadele askeri alandan hukuk alanınada yayıldı.hukuk sahasındaki çekişmeler tekişin olu alaaddin muhammed  zamanındada doruk noktasına ulaştı.

* Kar şılıklı tahriklerden sonra Muhammed b. Teki ş, ülkesindeki ulemadan Nasır Lidinillah’ın hilafete layık olmadı ğına dair bir fetva alıp onun yerine Hz Ali soyundan Alaülmülk-i Tirmizi’yi halife tayin etti ğini duyurdu . Kendi adına hutbe okuttu. Sikke kestirdi. 

*Kırk be ş yıl hilafet makamında kalarak en uzun süre halifelik yapan Abbasi halifesi olan Nasır Lidinillah 1225 yılında öldü . Yerine o ğlu Zahir-Billah geçti (1225-1226).

*Müslümanların Abbasi halifeli ğini dünyevi ve ruhani tek merkez olarak tanımaları idealine kendini adayan Nasır, bu idealini gerçekle ştirmek için siyasi ve itikadi açıdan farklı görü şlere sahip çe şitli mezhepleri yakınla ştırmaya, hatta birle ştirmeye çalı şmı ştı. Müslüman ve gayrimüslim hükümdarlarla ittifak olu şturma politikası, idari alanda yaptı ğı reformlar, fütüvvet te şkilatını yeniden düzenleyip kendi kontrolü altına alması ve fermanlarının İslam dünyasında sistematik olarak da ğıtılması bu hedefe yönelik faaliyetlerdir. Nasır bu faaliyetleri neticesinde hilafet kurumuna eski itibarını kazandırmayı ba şarmı ştır. 

MÜNTASIR-BİLLAH(1226-1242)

*babası zahir-biemrillahın vefatı üzerine halife olmuştur.

*harzmşah deletini ortadan kaldırıp azerbeycanı ele geçirdi.

*moğollar 1231 de erbil,amid,mardin ve nusaybin de çok büyük yağma ve katliam yaptılar.

*moğollar 1237 de erbili aldılar.bunun üzerine halifenin gönderdiği prduyu duyuncaya geri çekildiler.ordunun geri dönüşünü takip eden moğollar erbile tekrar saldırdı.kendisine tabi olan müslüman hükümdarlardan yarım istedi.fakat yardıma gelen birliklerinde katıldığı abbasi ordusu bağdatın 40 km uzağında moğollar karşısında ağır yenilgiye uğradı.müntasır bu olay karşısında moğol kumandanlarıyla zorla yapmayı başardığı ateşkesle moğol tehlikesinedn kurtulabildi.

*Do ğu İslam dünyasının Mo ğol tehdidine maruz kaldı ğı bu dönemde halifelik yapan Müstansır kendisine tabi Müslüman hükümdarlarla iyi ili şkiler kurdu. Birbirine dü şen Mısır ve Suriye Eyyübi meliklerini barı ştırmaya çalı ştı. 1231 yılında Mısır Eyyübi sultanı el Melikü’l-Kamil Muhammed’in elçisini ve Erbil hükümdarı Kökböri’yi ağırladı. Müstansır 1242 senesinde öldü ve Rusafe’de defnedildi. Yerine o ğlu Müstasım Billah geçti. 

MÜSTASIM-BİLLAH(1242-1258)

*babasının ölümü üzerine hailfe makamına geçtiğinde doğuda islam topraklarının büyük bir kısmı moğollarca işgal edilmişi. Daha batı dakilerde bağdat dahil yine moğolların tehtiti altındaydı..

*7 yıllık bir kesintinin ardından ilk hac kafilesi gönderildi.

*moğollar bağdat yakınlarında hilafet odusuyla çarpıştı.

*moğollar harran ve urfayıda yağmaladılar..

*moğol kumandanlarından hülagu .halifeye bölge devletlerinden gelecek bütün yardımların kapılarını kapatarak 27 mart 1257 de bğdata doğru hareket ettiler ve şehri kuşattılar.kaçması mümkün olduğu halde kendisine bişey yapılmayacağını düşünen mustasım bağdatta kaldı ve üç oğluyla birlikte teslim oldu.

*hülagu önce mustasımı hoş karşıladı ve halkına,askerlere karşı direnmemeleri çağrısında bulunmasını istedi.halifenin emriyle tellallarla yapılan bir çağrı üzerine çatışmalar sona erdi.fakat bu defa moğollar katliama başladı ve şehirdeki herkes öldürüüldü.Şehir tamamen ya ğma ve tahrip edildi. Kaynaklarda, daha sonra şehre giren Hülagu’nun ceset kokusu yüzünden şehirde fazla kalamadı ğı, nehrin önce kan, ardından atılan kitaplar sebebiyle mürekkep renginde aktı ğı gibi rivayetler yer almaktadır.

* Müstasım- Billâh i şkenceyle hazinesinin yerini söyletildikten sonra öldürüldü. Onun ölümüyle Ba ğdat  merkezli Abbasi halifeli ği tarihe karı ştı. 

 ÖZET:       Halife Mutasım’ın ölümünden (842) sonra ba şa geçen halifeler  zamanında  merkezi otorite zayıflamı ş ve bunun sonucunda Abbasi Devleti’ne ba ğlı  çe şitli bölgelerinde mahalli devletler ortaya çıkmı ştır. Bunlar, çe şitli bölgelere  gönderilen valilerin devletin zayıflamasından yararlanarak kurdukları devletlerdir. Bu devletlerin isimleri ve kuruldukları yerler şunlardır: Toluno ğulları ve  ihşidiler (Mısır) , idrisiler (Fas), Aglebiler (Tunus, Cezayir) , Fatımiler (Mısır), Tahiriler ( İran, Horasan), Saffariler ( İran'ın Sistan bölgesi-

18 

Maveraünnehir), Samaniler (Horasan, Maverünnehir ), Büveyhiler ( İran ve Irak). İdrisiler, ve Fatımiler dı şındaki devletler Abbasi Devleti’nin dini liderli ğini tanımı şlardır.

945 yılında Ba ğdat’ı ele geçiren Büveyhiler Abbasi halifeli ğin kontrollerine aldılar.1055 yılında Büyük Selçuklu Sultanı Tu ğrul Bey Ba ğdat’a gelerek Halife’yi Büveyhiler’in  baskısından kurtardı. Abbasiler kısa bir süre Irak ve çevresine hakim olmu şlardır. Büyük Selçuklu Devleti  1157’de yıkılınca Abbasiler de en önemli destekçilerini kaybettiler. Eskiden sahip oldukları nüfuzlarına kavu şmak için Irak Selçuklu sultanları ile  mücadele etmeye ba şlamı şlardır.Irak Selçuklu Devleti’nin 1194’te yıkılmasından sonra Harezm şahlar’la muhatap olmu şlardır.

1258 yılında Mo ğol Hükümdarı Hülagu,  Ba ğdat’ı ele geçirip son Abbasi halifesi Musta’sım’ı öldürterek Abbasi Halifeli ği’ne son verdi.

Mo ğolların elinden kurtulan Abbasi ailesine mensup ki şiler Mısır’a kaçtılar ve orada Memlukların egemenli ğinde halifeliklerini sürdürdüler. Ancak bunlar tamamen sembolik bir konumda kalmı şlardır. 1517 yılında Yavuz Sultan Selim Mısır’ı alınca buradaki Abbasi halifeli ği de sona erdi.  

                                                                                                                    

                                                                                                                                 SELAM VE DUA İLE…..

                                  ----------------------------------------SON------------------------------------

                                                                

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

 Mü'mine Eren